İslami dönem Türk edebiyatının ilk eseri olan Kutadgu Bilig aynı zamanda Türkçe yazılan ilk kitap olma özelliğini taşımaktadır. 11. yüzyılın başlarında Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından yazılan bu büyük edebi eser, 1069 yılında tamamlanarak Karahanlı hakanlarından Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Temelinde kamil insan kavramı yatan Kutadgu Bilig, özellikle insanı geliştiren ve güçlendiren erdemlere dikkat çekmektedir. Bahsi geçen bu erdemlerin başında ise; bilgi edinmek, güzel yazmak, okumak, maharetlere değer vermek ve çeşitli bilimlere sahip olmak yer almaktadır.
Türk-İslam sentezinin en eski örneklerinden birisi olan Kutadgu Bilig, Türkçe yazılan ilk kitap olmasının yanında Türk edebiyatındaki ilk siyasetname ve nasihatname olma özelliğini de taşımaktadır. Peki, Kutadgu Bilig’in konusu ve edebi değeri nedir?
Kutadgu Bilig’in Konusu Nedir?
Edebiyatımızın en ünlü eserlerinden birisi olan Kutadgu Bilig, Mutluluk Bilgisi anlamına gelmektedir. Eserin adını oluşturan kelimelerden “kutadgu” kelimesi morfolojik olarak incelendiğinde; “mutluluk, saadet” anlamındaki kut kelimesinin üzerine isim fiil yapan “+ad-” ekiyle fiilden isim yapan“-gu” ekinin eklenmesi ile oluştuğu görülmektedir. Yine eserin ismini oluşturan kelimelerden bir diğeri “bilig” ise bilgi anlamını taşımaktadır.
İnsanlara mutluluğa nasıl erişebilecekleri ile ilgili bilgi veren bu eser, aynı zamanda iyi bir insanda bulunması gereken dört erdemi alegorik (sembolik) olarak sunmaktadır. Bu dört erdem; adalet, kanaat, akıl ve devlettir. Eserde, dört erdemi sembolize eden kişiler ise şöyledir:
- Kün Toğdı: (Hükümdar, Kanun): “gün doğdu” , adalet temsil eder.
- Ay Toldı (Vezir): “dolunay” mutluluğu temsil eder.
- Ögdülmiş (Vezirin Oğlu): “övülmüş” zekayı ve aklı temsil eder.
- Odgurmış (Vezirin Kardeşi): “uyanmış” dünya işlerinin sonunu yani akıbeti temsil eder.
İnsanlara dünyada tam anlamı ile mutlu olmak için gereken yolu göstermek amacı ile yazılan eserde, aynı zamanda Müslümanların birbirleri ile kardeş olduklarına da değinilmiştir. Yine Müslümanların kafirlere karşı harekete geçmeleri ve onlar arasında İslamiyet’i yaymaları da vurgulanmaktadır.
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı bu eserinde, devlet adamlarında olmaması gereken özellikleri de belirtmiştir. Bu anlamda öğretici bir niteliği bulunan eser, aynı zamanda soyut kavramları kişiler üzerinden anlatması nedeniyle alegorik bir nitelik de taşımaktadır.
Kutadgu Bilig ve Edebi Değeri
Kutadgu Bilig 900 yıllık geçmişi ile İslami Türk edebiyatının en önemli ürünlerinden birisidir. 6645 beyitten oluşan bu büyük eser, aynı zamanda Türk edebiyatında ilk mesnevi olarak da önem taşımaktadır. Fe’ûlün feulün feulün fe’ûl vezniyle yazılmış olan Kutadgu Bilig; gerek epik üslubu, gerekse de nazım örgüsü bakımından Firdevsi’nin Şehnamesi’nden etkilenmiştir. İlk İslami eser olması nedeniyle batılı düşünürlerden Aristo ve Eflatun’un yönetim ve siyaset alanında görüşleri, bu esere de kaynaklık etmiştir.
Karahanlılar döneminde Türkçe yazılan ilk kitap olan Kutadgu Bilig; bu dönemde Türk şiirinin, halk şiiri ve aydın kesim şiiri olmak üzere iki koldan geliştiğini göstermektedir. Kutadgu Bilig ise daha çok “Aydın Zümre Şiiri” olarak adlandırılan ikinci grupta yer almaktadır. Çünkü bu koldaki şiirler de tıpkı Kutadgu Bilig gibi aruz vezni ile yazılmıştır. Ancak bu büyük esere dil yönünden bakıldığında, halk ya da aydın dili gibi bir ayrım görülmemektedir. Yusuf Has Hacib eserini, halkın da rahatlıkla anlayabileceği dilde yazmıştır.
Tüm bunların yanında eserin başında mensur ve manzum mukaddimeler ile bölümlerin fihristi yer almaktadır. Bunların devamında bulunan tanrı övgüsü ve tanrıya yakarış, Türk edebiyatından ilk münacat ve tevhit örneği olarak bilinmektedir. Otuz üç beyitten oluşan bu eser, akla ve bilgiye önem vermesi bakımından daha pek çok şaire etki etmiştir.