Halı sanatı ile ilgili ilk bilgilere, arkeologlar tarafından yapılan kazılar sayesinde ulaşmaktayız. Bu kazılardan elde edilen halı parçalarından; halının hangi zamanda, kimler tarafından ve nasıl bir kalitede dokunduğunu gibi bilgiler elde edilebilmektedir. Yine dünya tekstil tarihinde yaklaşık olarak 3000 yıldır temel yapısı değişmeden günümüze kadar saklanmış tek ürün el dokuması halıdır. İlk zamanlarda insanlar tarafından örtü ve yaygı ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile kullanılan halılar, sonraları değerli bir sanat eseri olarak sarayları süslemeye başlamıştır. Bunların yanı sıra halı sanatının ilk olarak Orta Asya Türk topluluklarının yaşadıkları bölgede gelişme gösterdiği ve daha sonra Orta Doğuya yayıldığı bilinmektedir. Bu anlamda tarihteki ilk Türk halısı ise Pazırık Halısı olarak bilinmektedir.
Pazırık Halısı; sadece Türk halı sanatı için değil, dünya sanat tarihi açısından da önem taşımaktadır. Çünkü bu halı aynı zamanda dünyanın bilinen ilk halısıdır. Peki, Pazırık halısı kaç yaşındadır? Bu halı nasıl ve kim tarafından bulunmuştur? İşte tüm bu soruların cevabı ve daha fazlası…
Pazırık Halısı Nasıl ve Kim Tarafından Bulundu?
İlk Türk halısı olarak bilinen Pazırık halısı, 1947 ve 1949 yılları arasında Altay Dağlarının eteklerinde, Pazırık Kurganlarının beşinci mezar odasında Sergei Rudenko ve yardımcıları tarafından bulunmuştur. Bu eserin mucizevi bir şekilde günümüze ulaşabilmesinin nedeni ise, Altayların soğuk iklimi nedeniyle halının buz tutması olarak gösterilmektedir. Ayrıca sadece Pazırık Halısı değil, kurgandan çıkan diğer eserler de bu sayede korunarak günümüze kadar gelmiştir.
Pazırık Kurganı içerisinde çıkarılan eserlerin büyük bir bölümü günümüzde Hermitaj Müzesi’nde sergilenmektedir. Yine Pazırık Halısı kurgandan çıkarılmasının ardından özel yöntemler ile yıkanmış, kurutulmuş ve üzerine jelatin içeren özel bir karışım sıkılmıştır. Özel yöntemler uygulanarak koruma altına alınan halı, 1950 yılından bu yana St. Petersburg Hermitaj Müzesi’nde sergilenmektedir.
Pazırık Halısının Yapısal Özellikleri
Pazırık kurganlarında bulunan ve M.Ö. 5. yy’ tarihlendirilen bu yün halının ebatları 195×205 cm’dir. Aşağı yukarı 4 metre olan Pazırık Halısı, çok ince yünden dokunmuştur. Ancak halıyı özel kılan en önemli niteliklerinden birisi her bir santimetre karesinde 36 Gördes düğümü tespit edilmiş olmasıdır. Çünkü bu düğüm özelliği, halının kendi dönemi içerisinde büyük bir ustalık ile dokunduğunu ortaya koymaktadır.
Pazırık Halısının zemin rengi koyu kırmızı tonlarındadır. Gölgelerin bir kısmı açık mavi iken bir kısmı ise kırmızıdır. Halı, her santimetrekaresinde 36 bin olmak üzere toplamda 1.250.000 düğümü barındırmaktadır. Rudenko’ya göre ise hünerli biri günde 2000 düğüm atabilmektedir. Buradan hareketle halının en az 18 aylık bir çalışma sonucunda ortaya çıktığı söylenebilir.
Pazırık Halısı ve Sembolik Motifleri
Pazırık halısı, yapısal özelliklerinin yanında desenleriyle de dikkat çeker. Halının orta kısmı yaldız şekilleri ve lotus (Nilüfer) süslemeleri doldurulmuştur. Yine orta kesiminde 24 kare alan içinde dört yapraklı bir çiçek motifi mevcuttur. Geçerliliği tam olarak ortaya konmuş olmasa da bu 24 karenin 24 Oğuz Boyu ile ilişkili olduğu görüşü bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar ise bu karelerden yola çıkarak halının bir eyer örtüsü ya da oyun halısı olabileceğini düşünmektedir. Halıda 24 karenin olduğu bölüm, beş bant ile çevrilmiştir. İlk bantta grifon, ikinci bantta ise bir grup geyik motifi bulunur. Geyik üzerindeki şekillerde ise Türk Hayvan Üslubuna ait tasvirler yer alır. Yine bir sonraki şeritte yer alan Türk süvarileri, İç Asya kıyafetleri ile karşımıza çıkmaktadır.
Halıda yer alan atların hemen hepsi gemlidir. Atların sırtında ise keçeden yapılmış örtü vardır. Dikkat çeken detaylardan birisi ise atların kuyruğunun düğümlü olmasıdır. Bu tasvir bozkır topluluklarının etkisini açıkça göstermektedir.
Son olarak V. kurgandan çıkan Pazırık Halısından başka düğümlü halı parçalarına IV. kurganda da rastlanmıştır. Ancak bunlar çok küçük oldukları için tam olarak tanımlanamamışlardır.