Hoca Dehhani hakkında kesin ve ayrıntılı bilgi olmasa da, Horasan Türkmenlerinden olduğu bilinmektedir. Doğum ve ölüm tarihleri ile ilgili kesin bilgi elde edilemeyen şair, ilk divan şairi olması bakımından önem taşımaktadır. Hakkında detaylı bilgilere ulaşılamayan Hoca Dehhani’yi bilim dünyasına tanıtan ise Fuat Köprülü’dür. Köprülü’nün görüşü, Dehhani adı nakış ya da nakkaşlık ile ilgili olduğu için onun nakkaş olabileceği yönündedir. Yine Fuat Köprülü, Eski Şairlerimiz adlı eserinde Dehhani’nin diğer şairler arasından sıyrılarak öne çıktığını ve II. Alaaddin’in gözdesi olduğunu da belirtir. Hatta II. Alaaddin’in onu Selçuklu Şehnamesi’ni yazması için görevlendirdiğini de sözlerine ekler.
Hoca Dehhani ile ilgili önemli bilgiler edinmemizi sağlayan Fuat Köprülü’nün belirttiği üzere II. Alaaddin’in Dehhani’ye yazdırdığı ve 20 bin beyitten meydana gelen Farsça yazılmış Selçuklu Şehnamesi günümüze ulaşamamıştır. Peki, ilk divan şairi Hoca Dehhani’nin hayatı ve edebi kişiliği ile ilgili elimizdeki diğer bilgiler nelerdir?
İlk Divan Şairimiz Hoca Dehhani ve Hakkında Bilinenler
Divan şiirinin ilk temsilcisi Hoca Dehhani hakkında bilgiler oldukça azdır. Dehhani’nin elimize geçen tek kasidesine göre şair Horasan’dan Anadolu’ya gelmiştir. Şairin hangi yıllar arasında yaşadığı ise tam olarak bilinmemektedir. Şairi ilim âlemine tanıtan M. Fuat Köprülü’ye göre III. Alâeddin döneminde Anadolu’ya gelmiş ve sultana bağlanmıştır. Ancak Köprülü’nün bu görüşüne karşı çıkanlar da mevcuttur. Bunlardan birisi de Hikmet İlaydın olarak karşımıza çıkmaktadır. İlaydın, Hoca Dehhani’nin kasidesinden yola çıkarak divan şairinin Alaeddin Keykubad zamanında yaşamış olabileceğini ileri sürmüştür. Çetin Derdiyok ise bu kasideden yola çıkarak şiirin büyük ihtimalle I. Alaeddin Keykubad’a sunulduğunu yani şairin de I. Alaeddin Keykubad döneminde yaşamış olduğunu söylemektedir.
Bunların yanı sıra ilk divan şairi tarafından yazılan şiirlere nazir mecmualarında rastlanmaktadır. Yine Şeyhoğlu Mustafa’nın Kenzü’l -kubera’sında ve Hatipoğlu’nun Bahrül’l-hakayık adlı eserlerinde de ünlü divan şairi hakkında bilgilere rastlanmaktadır. Sonuç olarak bu bilgilere göre Hoca Dehhani I. Alaeddin Keykubad ya da III. Alaeddin Keykubad dönemlerinde yaşamış olabilir. Ancak tüm bu bilgiler yalnızca tahminlere dayanmaktadır. Elimizdeki tek kesin bilgi ise Şeyhoğlu Mustafa’nın 1401 yılında yazdığı eserinde geçen “merhum Hoca Dehhani” ifadesidir. Bu bilgiden divan şairinin 1401 yılından önce öldüğü bilgisine ulaşılabilir.
Hoca Dehhani’nin Edebi Kişiliği
Hoca Dehhani’nin edebi kişiliği irdelendiğinde Farsçayı çok iyi bildiği görülmektedir. Bunu İranlı şairlerin kullandığı mazmunları ve edebi sanatları ustaca kullanmasından anlayabilmekteyiz. Bunların yanı sıra Dehhani, Anadolu sahasından lâdinî şiirin ilk temsilcisi olarak bilinmektedir. Lâdinî şiir, din dışı konularda yazılan şiirler olarak tanımlanabilir. Döneminde hemen her şair dini-tasavvufi konularda şiirler kaleme alırken onun şiirlerinde tasavvuf etkisi görülmez. O; bahar, gül, içki meclisleri gibi dünyevi zevkleri konu edinir.
Hoca Dehhani, az sayıdaki şiirlerinde daha sonraki dönemlerde karmaşık hale gelecek olan istiare ve teşbihin zengin örnekleri görülmektedir. Bu bakımdan onun şiirleri, İran etkisinin görüldüğü ilk örnekler olarak nitelendirilmiştir. Dehhani’nin bugüne kadar ele geçen eserleri bir kaside ve gazelden meydana gelmektedir. Gazellerinde mazmunlara açık bir şekilde yer veren şair, Oğuz Türkçesini en sade biçimiyle kullanmıştır. Yine şiirleri incelendiğinde ifade ve teknik bakımından dönemindeki Anadolu Türk şairlerine göre daha başarılı olduğu görülmektedir.
Tüm bunların yanı sıra Şikari’nin Tarih adlı eserinde anlatıldığına göre ilk divan şairi Hoca Dehhani’nin Selçuklu Şehnamesi adında 20 bin beyitlik bir eseri daha yer almaktadır. Ancak günümüzde Dehhani’ye ait böyle bir esere henüz ulaşılamamıştır.