Türk tarihinde ilk anayasal belge olarak nitelendirilen Sened-i İttifak, aynı zamanda Osmanlı Devleti’ndeki anayasal gelişmelerin ilk adımıdır. 1808 yılında merkezi hükümetin temsilcileri ile ayanlar arasında kabul edilerek imzalanan bu belge, yedi giriş ve iki ekten oluşmaktadır. Yine Sened-i İttifak her ne kadar Türk tarihinde anayasal gelişmeler arasında yer alsa da bir anayasa değil, anlaşma niteliğinde anayasal bir belgedir. Söz konusu bu belge, özellikle devlet iktidarının sınırlandırılabilmesi düşüncesinin gerçekleşmesi açısından önem taşımaktadır. Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa önderliğinde hazırlanan Sened-i İttifak, bazı tarihçiler tarafından İngiliz tarihi açısından önemli Magna Carta’ya benzer bulunmaktadır.
Sened-i İttifak ile ayanlar, II. Mahmut’a itaat ederek emirlerini yerine getirmeyi kabul etmişlerdir. Ancak padişah ise bu durum karşılığında ayanların bazı haklarını garanti altına almıştır. Yine haksızlıklara karşısında ayanlara karşı koyma hakkı tanımıştır. Peki, Türk tarihinde ilk anayasal belge olarak nitelendirilen Sened-i İttifak hangi şartlarda ortaya çıkmıştır? Bu belgenin içeriği nedir?
Sened-i İttifak Hangi Şartlar Altında İmzalanmıştır?
1807 senesinde meydana gelen Kabakçı Mustafa İsyanı ile III. Selim tahttan indirilmiş ve yerine IV. Mustafa getirilmişti. IV. Mustafa, Selim’in yaptığı reformları ortadan kaldırarak Nizam-ı Cedid ordusunu da dağıtmıştı. Bunun üzerine ise Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa askerleri ile sarayı kuşatmış, tahtını korumak isteyen IV. Mustafa ise Selim’i öldürtmüştü. Yine kardeşi Mahmud’un idamını da istemiş ancak Mahmud harem kadınlarının da yardımı ile cellatlardan kaçmayı başarmıştır. Sonrasında Alemdar Mustafa Paşa askerleri ile saraya girmiş ve Şehzade Mahmud’u tahta geçirmişti. Kendisi ise sadrazam olan Alemdar Mustafa, merkezi otoritenin güçlendirilmesi için tek çareyi güçlü ayanlar ile anlaşma yapmak olarak görmüştü. Böylece ilk anayasal belgemiz Sened-i İttifak imzalanmıştır.
Bunların yanı sıra ayanlar ise taşrada güçlü toprak beyleridir. Bu beyler, etkili oldukları yerlerde güçlü yönetimler kurmuşlardı. HattaRumeli, Mısır ve Anadolu gibi eyaletlerde ayanlar yarı bağımsız hale gelmişlerdi. Padişahın otoritesi ise bu topraklarda pek fazla hissedilmiyordu. Bu nedenle merkezi otoritenin güçlendirilmesinin ayanlar ile anlaşmaktan geçtiği düşüncesi oluşmuştur.
Türk Tarihinde İlk Anayasal Belgenin İçeriği Nedir?
Türk tarihinde ilk anayasal belge niteliği taşıyan Sened-i İttifak’ın imzalanması için Alemdar Mustafa Paşa valileri ve ünlü ayanları İstanbul’a davet etmiştir. Ayanların pek çoğu davete icabet etmiştir. Ancak Tepedenli Ali Paşa gibi bazı ayanlar toplantıya katılmamıştır. 29 Eylül 1808 tarihinde Osmanlı’nın ileri gelen yöneticileri ile ayanlar arasından Sened-i İttifak olarak adlandırılan belge imzalanmıştır. Belgenin II. Mahmut tarafından onaylanması ise 7 Ekim 1808 tarihinde gerçekleşmiştir.
Osmanlı Devleti ile ayanlar arasında imzalanan bu anayasal belge incelendiğinde, meşruriyetçiliğe doğru atılan adımlar niteliğinde hükümler taşıdığı görülmektedir. Senede göre ayanlar Padişahın vekili sadrazamdan gelen tüm emirlere uyacaklardır. Ancak sadrazamlık makamında rüşvet ve yolsuzluk söz konusu olursa ayanlar ona karşı gelebileceklerdir. Ayrıca yoksulluk çeken halkın korunması ve güvenliği için ayanlar yönetimlerindeki kazalarda güvenliği sağlayacak, vergilerde ise haksızlığa gitmeyeceklerdir.
Sened-i İttifak’ın Önemi
Sened-i İttifak, Osmanlı tarihinde padişahın otoritesini sınırlandıran ilk belgedir. Ancak belge, daha sonraki olaylara etkisi açısından incelendiğinde Türkiye’de demokrasi ve anayasalcılık hareketlerine önemli bir etkisi olduğu söylenemez. Yine Sened-i İttifak, Alemdar Mustafa Paşa’nın çabaları ile imzalanmış, Osmanlı padişahı ve ayanlar arasında ise gerçek anlamda benimsenmemiştir. II. Mahmut bu belgeyi geçici olarak kabul etmiş olsa da, Alemdar Mustafa’nın yeniçeriler tarafından ortadan kaldırılmasına müsaade etmiş ve gücü ele geçirir geçirmez Sened-i İttifak’ı yok saymıştır.